Cái "phải khoảng" là cái đẹp ở mức độ vừa phải, xinh xắn, gọn ghẽ, năng động và linh hoạt. Thử so sánh với cuộc thi truyện ngắn 2011 - 2013 của Báo Văn nghệ có 2.045 truyện gửi dự thi thì ở cuộc thi lần này có tới 3.300 truyện, đã đăng tải 493 truyện. Tác giả trẻ nhất dự thi đang là học sinh phổ thông, tác giả cao tuổi nhất đã ngoài 70. Sáng tác văn chương thường đi theo đồ thị hình "sin". Một tên tuổi nào đó giả sử "lóe" lên ở cuộc thi trước nhưng không hẳn ở cuộc thi này vẫn "lấp lánh". Lại có người "chầm chậm tới mình" đi vào cuộc thi này tự tin và vững chãi dù cho trước đó ít được biết đến. Không có gì gây ngạc nhiên cho bạn đọc thưởng lãm văn chương ngày nay, vì đó là quy luật sàng lọc, chọn lựa, tỏa sáng.

Theo dõi sát cuộc thi, chúng tôi thấy những cây bút mới xuất hiện trước đây đôi khi như ánh sao băng, lóe sáng, nhưng đến cuộc thi này có vẻ như "chuội" dần đi và chỉ còn viết theo một quán tính. Trạng thái này chủ yếu rơi vào những cây bút thuộc thế hệ sinh vào những năm 1970, 1980. Có nhiều lý do: một là, họ không được tiếp thêm năng lượng (được hiểu là trải nghiệm sống, trải nghiệm văn hóa); hai là, sau thành công ban đầu có thể họ đã tự bằng lòng, tâm thế này dễ dẫn đến chủ quan, tự mãn. Tất nhiên truyện dự thi của họ vẫn đọc được, nhưng điều đó đồng nghĩa với giậm chân tại chỗ. Mới hay giữ được sức bền của ngòi bút là rất khó khăn.

Theo quan sát của chúng tôi, cuộc thi lần này đội hình đóng vai "tiền đạo" gồm những cây bút đứng tuổi. Mỗi người một vẻ, nhưng đã thấy rõ nội lực và nỗ lực để cán đích cuộc thi chữ nghĩa. Nhà văn Nguyễn Trường, người đoạt giải nhất, tác giả của Quà tặng tương lai, Vương quốc mộng mơ, Mùa thanh long, những truyện ngắn với nội dung giản dị mà xúc động, vững chãi chân đế văn hóa đã kiến tạo nên câu chuyện cảm động về nhân tâm thời đại. Văn hóa chính là ứng xử. Văn hóa chính là đạo lý. Dường như thời hiện đại con người sống theo tinh thần triết lý hiện sinh, trọng cái hôm nay, dễ quên quá khứ, thậm chí đôi khi còn coi nó như một thứ "bóng đè", hưởng thụ và ích kỷ cho nên dễ quên đi cái nền tảng đạo đức truyền thống. Con người dẫu trong hoàn cảnh đời sống nào vẫn cần cái chất lãng mạn, mộng mơ, bay bổng. Nhưng mộng mơ mà không thoát ly thực tại, không trở thành mộng du, vẫn bén rễ vào đời sống. Phải giữ lấy niềm tin như một giá trị vĩnh cửu, như là động lực sống của con người trong mọi thời đại.

Hai giải nhì thuộc về hai tác giả Phan Ðình Minh (với các truyện Giữ nhà, Bệnh tự miễn) và Lê Vạn Quỳnh (với các truyện Chiếc bàn của cha, Cuối đường khuất gió), đều ghi nhận sự thắng lợi tuyệt đối của truyền thống hiện thực trong văn chương Việt Nam. Như vậy rõ ràng những giải cao nhất của cuộc thi đều thuộc về những cây bút đứng tuổi, trải nghiệm sống và trải nghiệm văn hóa, và đều viết theo phong cách truyền thống - đề cao nguyên tắc "cái đẹp là sự giản dị". Không thấy bóng dáng của các "chủ nghĩa" (hậu hiện đại chẳng hạn). Viết như một hành động vì con người trong tất cả những quanh co, chìm nổi, số phận của nó vẫn vang lên hai tiếng CON NGƯỜI viết hoa. Những thể nghiệm của các cây bút trẻ trong cuộc thi phần lớn nghiêng về kỹ thuật thuần túy cho nên thiếu thuyết phục ban giám khảo và bạn đọc. Bốn giải ba và sáu giải khuyến khích cho thấy nền của truyện ngắn ngày càng rộng, chắc.

Truyện ngắn đang có xu hướng dài ra, còn tiểu thuyết trái lại nghiêng về tối giản, ngắn lại. Vì thế, đọc truyện ngắn dự thi lần này không còn theo kiểu "đọc một hơi" như cách hiểu trước đây, mà sự tiếp nhận truyện ngắn đã trở nên "trường kỳ" và không dễ dàng. Nhưng nói như thế không có nghĩa là các tác giả đã khước từ khám phá những "mô-măng" (moment) tiêu biểu, theo cách nói của nhà văn Nguyễn Thành Long là "đặt nhân vật vào tình huống". Vẫn có, tuy ít nhưng khá tiêu biểu và thành công như trường hợp Lê Ngọc Minh với Khoảnh khắc thánh minh. Một truyện ngắn với nội dung viết về lịch sử, những tưởng đầy ắp sự kiện và nới rộng không gian - thời gian nghệ thuật đến vô cùng. Nhưng rất khéo léo tác giả chộp được "khoảnh khắc" khi Lê Thánh Tông, vị vua anh minh đã giác ngộ (theo ý nghĩa giáo lý của đạo Phật), sáng suốt giải oan cho Nguyễn Trãi, mặc dù cận thần khăng khăng phải thượng tôn pháp luật, án tại hồ sơ (!?). Không ai khác, tinh thần minh triết của một vị Hoàng đế, vừa là thi nhân Lê Thánh Tông, đã khẳng định "Ức Trai lòng sáng tựa sao Khuê". Truyện của Lê Ngọc Minh dẫu chớp lấy một "khoảnh khắc" nhưng nhờ đọc nó mà độc giả có thể sống với thời gian hai chiều. Ðọc Lê Ngọc Minh độc giả có thêm cơ sở để tin tưởng vào bề dày truyền thống và sức sống hiện tại, không hề thua kém các nền truyện ngắn khác trong văn chương thế giới. Nói tương lai của truyện ngắn là có cơ sở.

Lối viết "bấu chặt" vào một kiếp người thường được nhận ra trong hầu hết các truyện dự thi. Dường như "khoảnh khắc" không còn đủ ôm chứa đời sống của một con người. Một truyện ngắn có khả năng ấy thì đó chính là cơ sở của tiểu thuyết. Thật thú vị khi bạn đọc tiếp nhận những Vương quốc mộng mơ của Nguyễn Trường, Cái bàn của cha của Lê Vạn Quỳnh, Bánh cuốn Tám Rì của Phan Ðình Minh, Trăng Tiên Yên của Vũ Khánh, Hoa trải trắng sông của Ðinh Phương, Bạc màu áo ngự của Lê Vũ Trường Giang, Mộng thám hoa của Ðỗ Tiến Thụy, Kiếp hoa của Vũ Minh Nguyệt, Chúa hoa của Trần Thanh Cảnh,... như những thí dụ của sự tương tác thể loại.

" Văn chương là nghệ thuật ngôn từ". Ðịnh đề này không bao giờ cũ. Ðọc truyện ngắn dự thi lần này vẫn có cái cảm giác được biết thêm nhiều câu chuyện hơn là ngân rung lên trong lòng độc giả những cảm xúc tinh tế, lắng đọng, thấm thía, đôi lúc thăng hoa bởi vẻ đẹp của ngôn từ. Thậm chí, đọc xong vẫn chưa thỏa mãn vì cái nhã thú văn chương do câu chữ đem lại còn chưa dư dả, còn như mờ nhạt. Xem xét kỹ sẽ thấy tình trạng nêu trên một phần là do tác giả chưa đầu tư cho phần văn. Vẫn nặng về kể mà xem nhẹ tả. Vẫn thích lối văn suồng sã hơn là trau chuốt. Vẫn cứ ào ào lướt tới mà thiếu những khoảng lặng. Câu chữ còn nhiều thô ráp, đôi lúc ngẫu hứng cho nên rơi vào tự nhiên chủ nghĩa. Một lý do khiến văn chưa hay, theo chúng tôi, là sự chiếm lĩnh tiếng mẹ đẻ - tiếng Việt - của người viết còn thiếu hụt, nửa vời. Văn hóa của nhà văn trước hết là sự ứng xử với tiếng Việt.