Ra khơi với truyện cổ tích

Cho đến hôm nay, người ta ra khơi trong những chuyến biển dài vẫn "hồn nhiên" như ông cha ta nghìn năm trước.

Trên tàu có chủ tàu, nhưng không có người làm thuê, tất cả là bạn. Ðược cùng ăn, thua cùng chịu. Ði bạn, đơn giản lắm, ra bến hỏi tàu nào thiếu người, gặp chủ tàu trò chuyện vài câu thấy "hạp" là đi, cũng khỏi cần hợp đồng, khế ước gì, vỗ vào tay nhau là xong, dân biển không bội tín. Ðợt tôi xin theo tàu câu cá ngừ, chuyến đi cả tháng mà xuống tàu, anh chủ tàu ngó rồi hỏi đúng câu: "Chịu được sóng không" tôi nói "được" thế là đi. Lên tàu thành ngay người của tàu, không ai xét nét gì, đến bữa tự sắp bát ngồi vào mâm, cứ như mình đã ở tàu cả năm rồi.

Ra khỏi cửa sông là người của biển, người của "Bà Cậu". Chuyện giàu nghèo, sang hèn để lại trên bờ, ở biển chỉ có bè bạn với nhau. Anh thuyền trưởng, thường là chủ tàu chỉ huy chung trong công việc, ngoài công việc cũng là bạn "làm phân việc, ăn không phân mâm". Có đi biển mới thấu câu "chung một con thuyền", bởi đây không có chỗ cho chuyện tị nạnh nhau, bè phái, hay "lợi ích nhóm".

Người đi biển không bỏ nhau khi hoạn nạn. Bỏ nhau thì "mạt rệp". Ðiều này của cải tiền bạc không tạo nên được. Chỉ có anh em, bè bạn thân thiết mới có được. Chỉ cần bước chân lên tàu, ngay lập tức là bạn có lẽ vì điều ấy.

Người đi biển lâu, lên bờ sống khó lắm. Ði biển còn "hy vọng", một bác ngư dân gần 50 tuổi trên con tàu tôi đi, lý giải. Cái hy vọng bác nói đến là mong một mùa biển trúng- "cả tàu cùng đóng tàu, lên chủ, rồi mời bạn đi". Hạt giống hy vọng, ngư dân nào cũng "có đủ đất" trên biển để gieo trồng, để khẩn cầu "Bà Cậu" thương mà đoái đến cho nó kết trái. Cái chất "cổ tích" luôn hiện hữu trong nghề biển như thế.

Cần một điểm tựa

Nghề biển cứ như tự đến với con cái ngư dân, cũng như nghề nông... tự đến với con nhà nông vậy. Người sau theo người trước, anh chủ tàu hôm nay là... cậu bé thổi cơm trên tàu hôm qua, lần lượt qua từng chặng sóng gió để tự học lấy việc phải làm, để được hưởng chính thức "suất" đi bạn... Nghề, nếu gọi là thế, học từ những người khác trên tàu. Còn học, thành cái nghề thực thụ, bài bản thì hình như... không anh ngư dân nào của ta được học. Trường học ở trên... bờ, đánh cá ở dưới biển, thầy đâu có ra biển dạy, mà ngư dân thì phải kiếm ăn đã! Chấp nhận kiếp đi biển đa phần là nghèo, ít ai được học hết lớp 12, có lần một ngư dân bảo tôi "học hết lớp 12, đi biển chi cho phí".

Người làm không được học, "thợ cả" cũng không học được nữa, còn người được học lại không biết làm, hoặc không muốn làm "cho phí". Cái tâm thế hên xui ngự trị nghề biển. Những thuyền trưởng lão luyện cũng không dám khẳng định sẽ thắng trong chuyến biển này hay khác. Sự làm của ngư dân không gắn với sự đúc kết mang tính khái quát để thành cái "nghề" thực thụ. Cũng vì thế mà thiếu hẳn những người tích cóp đủ kinh nghiệm và kiến thức thành "thợ cả" trong nghề biển và càng thiếu hẳn đi những "thầy nghề". Quan hệ chủ- bạn là xương sống của nghề cá nước ta bao đời, tạo nên cho nghề này tính nhân văn đặc biệt, nên chất riêng độc đáo của ngư dân, xét về sâu xa tiếc thay lại là trở lực lớn để nghề không thành "nghề" thực thụ.

Nghề biển chúng ta hôm nay thiếu gì? Nhiều thứ lắm, thiếu con tàu to, thiếu kỹ thuật, thiếu công nghệ... Nhưng quan trọng nhất, thiếu chất xám đồng hành cùng ngư dân trên biển, để thay đổi nghề cá nhân dân, hay gọi đúng hơn là nghề cá tự phát thành nghề cá đích thực của lao động được tổ chức và điều hành bởi những người không chỉ có kinh nghiệm, có may mắn mà phải có cả kiến thức. Nói cách khác, ngư dân cần điểm tựa.

Ra biển cùng ngư dân

Nếu những người đi biển biết "tị nạnh" chắc sẽ phải hỏi: "Sao những vụ lúa, vụ tôm nhiều kỹ sư, nhà khoa học quan tâm đến thế?". Giá như mỗi vụ cá có chừng một phần mười những "hội thảo đầu sóng"! Sự liên kết giữa các nhà trong nghề cá xa xôi quá, ngư dân hầu như không nhận thấy được. Ai sẽ giúp nâng cao năng suất đánh bắt, giảm thất thoát, hoàn thiện chuỗi giá trị trên biển...?

Hồi giữa năm, tôi gặp một trường hợp đặc biệt Lê Văn Sang ở Ðà Nẵng. Anh là cử nhân, hình như là cử nhân duy nhất lao ra biển như một ngư dân. Ra biển, Sang nhận định: "Nhìn đâu cũng thấy tiền". Từ việc sắp xếp lại việc chuyển cá từ biển về bờ, thay đổi một chút cách làm lạnh cá, tổ chức liên kết đánh bắt để sử dụng tối đa năng lực từng chiếc tàu trong đội tàu... Tiếc rằng, những người như Sang trên biển ít quá, nếu không muốn nói là đơn độc.

Năm 2014, với nghề cá tương lai, có thể là một mốc rất lớn, đánh dấu bước chuyển khi Nghị định 67/2014/NÐ-CP về một số chính sách phát triển thủy sản được ra đời và có hiệu lực như một kỳ tích. Thêm vào đó là những  dự án của ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn hướng tới nghề cá. Cơ chế và nguồn vốn như điểm tựa, động lực để đổi thay cho nghề cá đã có, guồng máy đã vận động, chỉ có điều xin "các nhà" hãy lên tàu ra khơi cùng ngư dân, cùng họ viết tiếp câu chuyện "cổ tích" luôn có sẵn trong nghề cá.

Năm 2014, với nghề cá tương lai, có thể là một mốc rất lớn, đánh dấu bước chuyển khi Nghị định 67/2014/NÐ-CP về một số chính sách phát triển thủy sản được ra đời và có hiệu lực trong thời gian ngắn và quyết tâm cao độ chưa từng có.